Explosive price of gram हरभऱ्याच्या विविध जातींच्या दरांमध्ये राज्यभर मोठ्या प्रमाणात चढउतार पाहायला मिळाले. एकाच पिकाच्या विविध प्रकारांमध्ये इतका प्रचंड दरांचा फरक (₹५,३०० ते ₹९,३४५ प्रति क्विंटल) पाहणे हे बाजारपेठेतील विविध घटकांचा प्रभाव दर्शवते. या लेखामध्ये आपण या दरांचे विश्लेषण करणार आहोत आणि शेतकरी, व्यापारी आणि ग्राहकांसाठी त्याचे महत्त्व समजावून घेणार आहोत.
महाराष्ट्रातील प्रमुख बाजारपेठांमधील हरभऱ्याचे दर
पुणे बाजारपेठ: राज्यातील सर्वोच्च दर
महाराष्ट्रातील हरभऱ्याच्या बाजारपेठेत पुणे आगळेवेगळे स्थान राखते. एप्रिल २०२५ मध्ये पुणे बाजारात हरभऱ्याला सर्वाधिक सर्वसाधारण दर म्हणजे ₹७,८०० प्रति क्विंटल मिळाला. येथील किमान दर ₹७,४०० आणि कमाल दर ₹८,२०० एवढा होता. पुण्यातील या उच्च दरांमागे अनेक कारणे आहेत:
- शहरी भागातील वाढती मागणी
- उच्च दर्जाच्या हरभऱ्याची उपलब्धता
- खरेदीदारांची अधिक क्रयशक्ती
- परिसरातील प्रक्रिया उद्योगांची मोठी संख्या
पुणे बाजारातील हरभऱ्याची गुणवत्ता आणि प्रमाणीकरण इतर बाजारपेठांपेक्षा अधिक चांगली असल्याचे व्यापारी संघटनेचे अध्यक्ष सुनील पाटील यांनी सांगितले. “पुण्यात येणारा हरभरा निवडक प्रतीचा असतो आणि त्याचे वगीकरण अधिक व्यवस्थित केले जाते. शिवाय, येथील खरेदीदार अधिक चांगला दर देण्यास तयार असतात,” असे त्यांनी स्पष्ट केले.
अकोला आणि मुंबई: काबुली हरभऱ्याचे केंद्र
अकोला बाजारपेठेत काबुली हरभऱ्याचे दर उल्लेखनीय होते. येथे काबुली हरभऱ्याला ₹९,३४५ प्रति क्विंटल दर मिळाला, जो संपूर्ण राज्यात सर्वोच्च होता. अकोला येथे हरभऱ्याची एकूण आवक १,५४१ क्विंटल नोंदवली गेली.
मुंबई बाजारपेठेत लोकल हरभऱ्याचे दर ₹८,८०० पर्यंत पोहोचले, जे राज्यातील दुसऱ्या क्रमांकाचे सर्वाधिक दर होते. मुंबईतील उच्च दरांचे मुख्य कारण म्हणजे:
- स्थानिक पातळीवरील कमी उत्पादन
- वाहतूक खर्च
- मोठ्या प्रमाणात निर्यात क्षमता
- प्रक्रिया उद्योगांची केंद्रित मागणी
विशेष म्हणजे, मुंबईतील दर पुण्याच्या तुलनेत जवळपास दोन्ही पातळीवर राहिले, परंतु पुण्यात अधिक स्थिरता दिसून आली.
विदर्भातील बाजारपेठा: व्यापक आवक
विदर्भातील अमरावती, यवतमाळ, हिंगणघाट या भागात हरभऱ्याची मोठ्या प्रमाणात आवक झाली. हिंगणघाट बाजारपेठेत तब्बल ४,४५९ क्विंटल हरभऱ्याची आवक झाली, जी राज्यातील सर्वाधिक होती. येथे सरासरी दर ₹५,६०५ प्रति क्विंटल राहिला.
यवतमाळमध्ये काबुली हरभऱ्याचे दर ₹५,७३० ते ₹६,१२५ दरम्यान होते. विदर्भातील या बाजारपेठांचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे हरभऱ्याची मोठ्या प्रमाणात लागवड केली जाते आणि स्थानिक पातळीवर मागणीही चांगली असते.
विदर्भ कृषी विकास मंडळाचे सदस्य प्रवीण देशमुख म्हणतात, “विदर्भात हरभऱ्याचे उत्पादन चांगले आहे, परंतु येथील शेतकऱ्यांना पुरेशी बाजारपेठ मिळत नाही. अनेकदा त्यांना कमी भावात माल विकावा लागतो. आम्ही सरकारकडे थेट निर्यातीच्या परवानगीची मागणी केली आहे.”
मराठवाड्यातील बाजार: मध्यम दर
मराठवाड्यातील लातूर, हिंगोली, निलंगा, पालम येथील बाजारात हरभऱ्याचे दर सरासरी पातळीवर स्थिरावले. लातूरमध्ये लाल जातीच्या हरभऱ्याची तब्बल ६,६३२ क्विंटलची आवक नोंदवण्यात आली आणि सरासरी दर ₹५,८०० प्रति क्विंटल होता.
हिंगोली येथे हरभऱ्याचे दर ₹५,४५० ते ₹५,६४० दरम्यान असून सरासरी दर ₹५,५४५ होता. मराठवाड्यातील बाजारपेठेचे वैशिष्ट्य म्हणजे येथे हरभऱ्याच्या विविध जाती उपलब्ध असतात, परंतु दर मात्र सरासरी पातळीवर राहतात.
हरभऱ्याच्या जातींनुसार दरांचे विश्लेषण
हरभऱ्याच्या विविध जातींमध्ये दरांचा फरक अत्यंत महत्त्वाचा आहे. एप्रिल २०२५ मध्ये प्रत्येक जातीला मिळालेल्या दरांचे विश्लेषण आपण पुढीलप्रमाणे करू शकतो:
काबुली हरभरा: सर्वाधिक मूल्यवान
काबुली हरभरा हा सर्वाधिक मूल्यवान प्रकार म्हणून समोर आला. त्याचे दर पुढीलप्रमाणे होते:
- अकोला: ₹९,३४५ प्रति क्विंटल (सर्वोच्च)
- अमळनेर: सरासरी ₹६,५५१ प्रति क्विंटल (आवक २,००० क्विंटल)
- यवतमाळ: ₹५,७३० ते ₹६,१२५ प्रति क्विंटल
काबुली हरभऱ्याचे दर उच्च राहण्यामागील कारणे म्हणजे त्याची कमी उपलब्धता, वैशिष्ट्यपूर्ण गुणधर्म आणि विशेष प्रक्रिया उद्योगांमध्ये वापर. हा प्रकार मुख्यत्वे निर्यातीसाठी वापरला जातो आणि हलवा, हमस यासारख्या खाद्यपदार्थांमध्ये अत्यंत लोकप्रिय आहे.
“काबुली हरभऱ्याला आंतरराष्ट्रीय बाजारपेठेत मोठी मागणी आहे आणि त्यामुळे त्याचे दर इतर प्रकारांपेक्षा २० ते ३० टक्क्यांनी जास्त असतात,” असे निर्यातदार अनिल मेहता यांनी सांगितले.
चाफा आणि गरडा हरभरा: मध्यम दर
चाफा आणि गरडा जातींना मिळालेले दर मध्यम श्रेणीत येतात:
- चाफा जात: दर्यापूर, अमळनेर, दिग्रस येथे चांगले दर (सरासरी ₹५,६०० ते ₹५,९००)
- गरडा जात: सोलापूर, संभाजीनगर, उमरगा येथे सरासरी ₹५,६०० प्रति क्विंटल
चाफा आणि गरडा जातींचा मुख्यत्वे स्थानिक बाजारपेठांमध्ये वापर केला जातो. त्यांचा दर्जा चांगला असतो आणि दळण्यासाठी ते अधिक उपयुक्त असतात. या जातींना बेसन उद्योगातून चांगली मागणी असते.
लाल जातीचा हरभरा: वाढती लोकप्रियता
लाल जातीचा हरभरा महाराष्ट्रात विशेषतः मराठवाड्यात अधिक लोकप्रिय आहे:
- लातूर: आवक ६,६३२ क्विंटल, सरासरी दर ₹५,८०० प्रति क्विंटल
- हिंगोली-खानेगाव नाका: ₹५,७०० प्रति क्विंटल
- निलंगा, पालम, जिंतूर: ₹५,६०० प्रति क्विंटल
लाल जातीचा हरभरा त्याच्या उच्च पोषण मूल्य आणि चवीसाठी प्रसिद्ध आहे. या जातीला स्थानिक ग्राहकांकडून चांगली मागणी असते.
लोकल हरभरा: सर्वाधिक व्यापक वापर
लोकल हरभरा महाराष्ट्रात सर्वाधिक प्रमाणात वापरला जातो:
- अकोला: आवक १,५४१ क्विंटल, सरासरी दर ₹५,६०० प्रति क्विंटल
- हिंगणघाट: आवक ४,४५९ क्विंटल, सरासरी दर ₹५,६०५ प्रति क्विंटल
- मुंबई: दर ₹८,८०० प्रति क्विंटल
लोकल जातीच्या हरभऱ्याची वैशिष्ट्ये म्हणजे त्याचे विविध उपयोग, सहज उपलब्धता आणि चांगले उत्पादन. मुंबईसारख्या मोठ्या शहरात त्याचे दर जास्त असण्याचे कारण म्हणजे वाहतूक खर्च आणि मध्यस्थांची संख्या.
बाजारभावांवर परिणाम करणारे घटक
हरभऱ्याच्या दरांवर परिणाम करणारे अनेक घटक आहेत. एप्रिल २०२५ मध्ये दिसून आलेल्या दर फरकांवरून पुढील प्रमुख घटकांचा प्रभाव स्पष्ट होतो:
१. भौगोलिक स्थान
बाजारपेठेचे भौगोलिक स्थान हे दरांवर मोठा प्रभाव टाकते. पुणे आणि मुंबईसारख्या शहरी भागात दर जास्त असतात, तर ग्रामीण भागात ते कमी असतात. उदाहरणार्थ:
- पुणे: ₹७,८०० प्रति क्विंटल
- हिंगोली: ₹५,५४५ प्रति क्विंटल
- शेवगाव: ₹५,४०० प्रति क्विंटल
यावरून शहरी आणि ग्रामीण बाजारपेठांमधील दरांचा फरक सुमारे ₹२,००० ते ₹२,५०० प्रति क्विंटल दिसून येतो.
२. हरभऱ्याचा प्रकार
हरभऱ्याच्या विविध जातींमध्ये दरांचा फरक खूप मोठा आहे:
- काबुली हरभरा: सर्वाधिक दर (₹९,३४५ पर्यंत)
- लोकल हरभरा: मध्यम ते उच्च दर (₹५,६०० ते ₹८,८००)
- चाफा/गरडा: मध्यम दर (₹५,६०० च्या आसपास)
३. आवक प्रमाण
बाजारातील आवक ही दरांवर प्रभाव टाकणारी महत्त्वाची बाब आहे:
- लातूर: आवक ६,६३२ क्विंटल, दर ₹५,८०० प्रति क्विंटल
- हिंगणघाट: आवक ४,४५९ क्विंटल, दर ₹५,६०५ प्रति क्विंटल
- अमळनेर: आवक २,००० क्विंटल (काबुली), दर ₹६,५५१ प्रति क्विंटल
जेथे आवक जास्त आहे, तेथे दर कमी आहेत, आणि आवक कमी असेल तर दर जास्त असतात हे या आकडेवारीवरून स्पष्ट होते.
४. प्रक्रिया उद्योगांची उपस्थिती
बाजारपेठेच्या आसपास प्रक्रिया उद्योगांची उपस्थिती असेल तर हरभऱ्याची मागणी वाढते आणि दरही वाढतात. पुणे आणि मुंबई परिसरात डाळ मिल, बेसन उत्पादक, आणि प्रक्रिया कारखाने मोठ्या प्रमाणावर आहेत, त्यामुळे येथील दर जास्त आहेत.
५. निर्यात क्षमता
अकोला, मुंबई आणि पुणे या ठिकाणी निर्यातीसाठी पायाभूत सुविधा चांगल्या आहेत. विशेषतः काबुली हरभऱ्याला निर्यातीसाठी मोठी मागणी असल्याने, या भागात त्याचे दर जास्त आहेत.
शेतकऱ्यांसाठी महत्त्वाचे निष्कर्ष आणि सूचना
एप्रिल २०२५ मधील हरभऱ्याच्या दरांच्या विश्लेषणावरून पुढील महत्त्वाचे निष्कर्ष आणि सूचना मांडता येतील:
१. योग्य बाजारपेठेची निवड
शेतकऱ्यांनी आपला माल विकण्यासाठी योग्य बाजारपेठेची निवड करणे महत्त्वाचे आहे. जर शेतकऱ्यांकडे काबुली हरभरा असेल, तर त्याला अकोला, पुणे किंवा मुंबई येथे विकणे अधिक फायदेशीर ठरू शकते. अतिरिक्त २०-३० किमी अंतर पार करून, शेतकरी प्रति क्विंटल ₹१,००० ते ₹२,००० अधिक कमवू शकतात.
विदर्भातील कृषी तज्ज्ञ डॉ. विजय वानखेडे यांनी सांगितले, “शेतकऱ्यांनी केवळ जवळच्या बाजारपेठेत माल विकण्याऐवजी विविध बाजारपेठांमधील दरांची माहिती घेऊन निर्णय घ्यावा. अतिरिक्त वाहतूक खर्च देऊनही अनेकदा शेतकऱ्यांना चांगला नफा मिळू शकतो.”
२. हरभऱ्याच्या जातीची निवड
पुढील हंगामासाठी पेरणीचा निर्णय घेताना शेतकऱ्यांनी हरभऱ्याच्या जातीची निवड काळजीपूर्वक करावी. काबुली हरभऱ्याला जास्त दर मिळत असला तरी, त्याचे उत्पादन आणि देखभाल जास्त खर्चिक आहे. स्थानिक परिस्थिती, जमिनीचा कस आणि सिंचनाची उपलब्धता याचा विचार करून योग्य जातीची निवड करावी.
महाराष्ट्र कृषी विद्यापीठाचे शास्त्रज्ञ डॉ. अनिल घोरपडे म्हणतात, “शेतकऱ्यांनी ५०% क्षेत्र पारंपारिक देशी जातींसाठी आणि ५०% क्षेत्र व्यापारी जातींसाठी राखून ठेवावे. यामुळे बाजारातील चढउतारांचा धोका कमी होईल.”
३. साठवणूक क्षमता वाढवणे
हरभऱ्याचे दर सर्वसाधारणपणे हंगामात कमी असतात आणि नंतर वाढत जातात. शेतकऱ्यांनी साठवणुकीची क्षमता वाढवल्यास, ते हंगामानंतर चांगले दर मिळवू शकतात.
पीक विमा स्पेशालिस्ट प्रेमसिंग राजपूत यांनी सूचित केले, “शेतकऱ्यांनी साठवणुकीसाठी गोदाम वापरून हरभरा हंगामानंतर ३-४ महिने ठेवल्यास, त्यांना २०-३०% अधिक दर मिळू शकतो. मात्र, ही धोरणे जमिनीची मालकी, आर्थिक स्थिति आणि बाजारातील अनुभव यावर अवलंबून असावी.”
४. ई-नाम आणि बाजारभाव माहितीचा वापर
शेतकऱ्यांनी ई-नाम (इलेक्ट्रॉनिक नॅशनल अॅग्रिकल्चर मार्केट) सारख्या प्लॅटफॉर्मचा वापर करून विविध बाजारपेठांमधील दरांची माहिती मिळवावी. अनेक मोबाईल अॅप्स आणि वेबसाइट्स हरभऱ्याच्या दररोजच्या दरांची माहिती देतात. याचा वापर करून शेतकरी फायदेशीर निर्णय घेऊ शकतात.
एप्रिल २०२५ मध्ये महाराष्ट्रातील हरभऱ्याच्या बाजारभावांमध्ये मोठ्या प्रमाणात विविधता दिसून आली. पुणे, अकोला आणि मुंबई या ठिकाणी उच्च दर मिळाले, तर हिंगोली, करमाळा, शेवगाव यासारख्या छोट्या बाजारपेठांमध्ये दर कमी होते. हरभऱ्याच्या प्रकारांनुसार दर बदलत असल्याचेही स्पष्ट झाले, काबुली हरभऱ्याला सर्वाधिक दर मिळाले, तर लोकल आणि चाफा/गरडा जातींना मध्यम दर मिळाले.
शेतकरी, व्यापारी आणि धोरणकर्त्यांनी या आकडेवारीचा आधार घेऊन पुढील हंगामासाठी योग्य निर्णय घेणे आवश्यक आहे. विशेषतः शेतकऱ्यांनी बाजारपेठेची निवड, हरभऱ्याच्या जातीची निवड आणि साठवणूक क्षमता या बाबींवर लक्ष केंद्रित करावे. याशिवाय, सरकारने हरभऱ्याच्या निर्यातीला प्रोत्साहन देणे आणि शेतकऱ्यांना बाजारभावांची माहिती पुरवणे महत्त्वाचे आहे.
